Hasköy Alliance Israelite Okulu
Hasköy’ün ara sokaklarından biri olan Mektep sokakta yer alan Alliance Israelite Okulu ile karşılaştığınızda şaşırmamanız mümkün değildir. Okul, civardaki diğer yapılar arasında bariz bir farklılığa sahip olmasına rağmen bu yapılar arasında adeta kaybolmuş, fakat yine de ihtişamını korumaya devam etmesi sayesinde kendisini fark etmemek imkansızdır. Geçmişte Yahudi nüfusunun yoğun yaşadığı mahallelerden biri olan Keçeci Piri’nde* yer alan okul, özellikle geçtiğimiz yüzyılın ortalarından itibaren mahallenin sosyal ve kültürel değişiminin ortasında kalmıştır.
Ermeni, Yahudi ve Rum toplumlarına ait önemli bir hafızaya sahip olan Hasköy’de bu izlerin silinmesi** ve akabinde Hasköy civarındaki sanayileşmeyle birlikte semtin işçi mahallesi olarak yeniden inşa edilmesi bu durumun en önemli sebeplerindendir. Hasköy şimdilerde, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde de aktardığı ve nispeten geçen yüzyılın başlarına kadar bu yapısını koruduğu, denize karşı kurulmuş kat kat bağları, bahçeli güzel evleri olan ve havası, suyu tatlı görüntüsünden hayli uzaktır.
Okul, Hasköy iskelesine biraz uzak sayılabilecek tepelik bir arazide yer alsa da muhtemeldir ki inşa edildiği dönemde civardan kolaylıkla ayırt edilebilir bir konuma sahipti. Nitekim bu durumu, Suzan Nana Tarablus Çek Kayıkçı Balat’a! kitabında tarihsel tanıklığına başvurduğu, Balat doğumlu (1938) olup Hasköy Alliance Israelite Okulunda eğitim gören, Robert Elmas şöyle aktarıyor: Sabahları Balat’tan kayıklarla Hasköy’e gidilirdi. O günlerde Hasköy İskelesi’nden Moşav’ı (İbranice yerleşim anlamına gelen sözcük, okulun yerleşim alanı anlamında kullanılmaktadır) görürdünüz. Okulumuzun büyüleyici bir deniz manzarası vardı. Günümüzde her yeri inşaat, bina, beton dolduğu için deniz manzarası izlemek hayal gibi geliyor (s.21-22).
1875-1962 yılları arasında eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunan Alliance Israelite Okulu (Hasköy), ilkin Kız Okulu olarak inşa edilmiş olsa da daha sonrasında bina, Erkek Okulu olarak da faaliyet göstermiştir. Okul, 80 yılı aşkın eğitim faaliyetlerinin ardından 1960’lı yıllara gelindiğinde öğrenci sayısındaki azalmalar nedeniyle eğitim-öğretim faaliyetlerine son vermek zorunda kalmıştır. 1963 yılından itibaren Yahudi Cemaatine “Yaşlılar Yurdu” olarak hizmet veren yapının, Yaşlılar Yurdu’nun 2014 yılında Tophanedeki Barınyurt Huzurevi’ne taşınması ile bu işlevi de son bulmuştur. 2014 yılından yakın bir döneme kadar da Kadir Has Üniversitesi tarafından öğrenci yurdu olarak kullanılan yapı şimdilerde ise kaderine terk edilmiştir.
Hasköy Alliance Israelite Okulu, Merkezi Paris’te olan Alliance Israelite Universelle (Evrensel Yahudi Birliği, 1860) tarafından kurulmuştur. Birlik amacını, dünyanın farklı şehirlerinde yaşayan Yahudilerin “modernleşmesini” ve Batı’daki yenilikleri öğrenmesini “eğitim, müspet ilimler ve lisan öğrenimine dayalı bir sistem” ile sağlayarak Yahudileri yoksulluk döngüsünden çıkarmak ve toplumsal özgürlüğe erişimini kolaylaştırmak olarak tanımlamıştır. Bu anlamda, yoksul Yahudilerin yaşadığı dünyanın birçok şehrinde, Fransızca eğitim veren Batı tarzı eğitim sistemini benimseyen okullar açmış, “evrensel kültürü” benimseyen nesiller yetiştirmeyi amaçlamıştır. İstanbul’da kurulan Alliance Okullarının en eskilerinden biri olan Hasköy’deki okul dışında; Balat, Galata, Ortaköy, Kuzguncuk ve Dağhamamı gibi semtlerde de Alliance Okulları kurmuştur.
Kaynakça: * Hasköy Yahudhanelerini incelediğimiz bir önceki postta yer verdiğimiz yapılardan birçoğu bu mahallede bulunmaktadır. ** 1. Boğaz Köprüsü ve çevre-bağlantı yollarının inşası sebebiyle 1969 yılında çıkarılan İstimlak Kararlarından en çok etkilenen semtlerden biri Hasköy’dü. İnşaatlar sırasında özellikle Yahudi ve Ermeni cemaatine ait pek çok yapı yıkıldı. Bunlar arasında Yahudi ve Ermeni mezarlıkları, Ermeni cemaatine ait kiliseler, okul ve yetimhaneler (en bileni Kalfayan Yetimhanesi) bulunmaktadır. İstimlaklar sebebiyle bölgede neredeyse hiç Ermeni yapısı kalmamıştır. Günümüze ulaşmayan Ermeni yapılarına dair detaylı bir inceleme için Bknz: Teni Kiremitçiyan, Arşiv Belgelerine Göre Günümüze Ulaşamayan Ermeni Eğitim Yapıları, Sanat Tarihi Yıllığı dergisi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2020, s. 145-169. Aron Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması: Alliance Okulları 1860-1925, çev. İbrahim Yıldız, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997. Neslihan Kuran, Arşiv Belgeleriyle Alliance Israelite Universelle İstanbul Okulları, Eski Yeni Yayınları, Ankara: 2020. Suzan Nana Tarablus, Çek Kayıkçı Balat’a! Hayatlar- Tanıklılar- Anılar, Varlık Yayınları, İstanbul: 2021. Evliya Çelebi, Seyahatname: İstanbul, günümüz Türkçesine çev. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul: 2017, s.374. Avlaremoz Gazetesi: https://www.avlaremoz.com/2017/02/06/taslarin-hafizalari-vardir-ortakoylu-mison/ son erişim tarihi: 17.01.2024. Şalom Gazetesi: https://www.salom.com.tr/arsiv/haber/100644/haskoyde-yorgun-bir-bina son erişim tarihi: 17.01.2024. ihi: 13.01.2024.
