Fener Rum Okulları
Fener Rum Ortaokulu ve Lisesi
Balat-Fener denilince akla gelen en önemli yapılardan biri şüphesiz Fener Rum Okulu’dur. Haliç’e hâkim bir tepede yer alan bu görkemli, kızıl yapı semtin sembollerinden biridir. Semtin turistik bir cazibe merkezi haline gelmesiyle birlikte yerli ve yabancı turistler tarafından ziyaret edilen ilk duraklardan biri olan okul, en az yapısı kadar görkemli bir tarihe de sahiptir.
“Kırmızı Mektep” ya da “Mekteb-i Kebir” olarak da anılan okulun resmi kuruluş tarihi İstanbul’un fethinden (1454 yılı) sonra olarak gösterilse de okulun tarihi aslında daha eskiye dayanmaktadır. İstanbul’un Bizans yönetiminde olduğu dönemde farklı isimlerle eğitim faaliyetlerinde bulunan okulun tarihi, İstanbul’un fethinden sonra Rumların kenti terk etmesi sebebiyle kesintiye uğramıştır. Okul, Fatih Sultan Mehmet’in Rumların ve diğer “azınlıkların” dillerini kullanma, ibadet ve eğitim gibi haklarını tanıyacağını bildirmesi üzerine kente dönen Rumlar tarafından, Fener semtinde 1454 yılında resmi olarak kurulmuştur. Başlarda dini eğitimin yanı sıra felsefe, filoloji gibi derslerin verildiği okulda 1861 yıllından itibaren daha seküler bir eğitim sistemi benimsenmiştir.
Fener Rum Okulunun günümüze kadar uluşan yapısı, 1880-1882 yılları arasında mimar Konstantinos Dimadis tarafından inşa edilmiştir. Fener Rum Okulu mezunlarından da olan mimar Dimadis, özellikle Avrupa’nın farklı ülkelerinde inşa ettiği şatolarla tanınmaktadır. Okulun yapımında kullanılan yapı malzemelerinin çoğu Marsilya’dan getirilerek Dimadis’in şato mimarisi anlayışına uygun bir şekilde inşa edilmiştir. Her türlü tasarrufun diğer Rum okullarında da olduğu gibi Patrikane’ye verildiği Osmanlı’da, Tanzimat dönemi ve Cumhuriyetin ilanı ile birlikte yapılan köklü değişiklikler sonucu okullar bu özerk yapısını yitirmiştir. Günümüzde Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı özel okul statüsünde eğitim ve öğretim faaliyetlerini az sayıdaki öğrencisi ile sürdüren Fener Rum Okulu, ortaokul ve lise düzeyinde eğitim vermektedir. İstanbul’da aktif eğitim-öğretim faaliyetlerini sürdüren birkaç Rum okulundan biridir.
Ioakimion (Yuakimion) Rum Kız Lisesi
Semtte bir dönem eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunan pek çok Rum okulunun bulunduğu bilinmektedir. Bunlardan biri de Fener Rum Okulunun hemen yanı başında yer alan Ioakimion (ya da yaygın kullanımı ile Yuakimion) Rum Kız Lisesidir. Dönemin Patriği II. Ioakim tarafından inşa edilmeye başlanan okul, Patriğin ölümü sebebiyle yarım kalmış, okulun inşaatı Patrik III. Ioakim döneminde tamamlanmıştır. Bu sebeple okula “Ioakim’lerin eseri” anlamına gelen Ioakimion adı verilmiştir.
1882 yılında eğitime başlayan okul, 1998 yılına kadar faaliyetlerini sürdürmüştür. Okul, 1998 yılında öğrenci sayısındaki düşüş sebebiyle kapanmış, okulun az sayıdaki öğrencisi eğitimine Fener Rum Okulunda devam etmiştir. Okul, şimdilerde ise kültür-sanat etkinlikleri için mekân olarak kullanılmaktadır. İKSV tarafından düzenlenen 2013 yılındaki İstanbul Bienali’nin de mekanlarından biridir.
Fener Rum Erkek Mektebi (Potira-Muhlio İlkokulu);
Ioakimion Rum Kız Lisesi’nin hemen karşısında yer alan Fener Rum Erkek Mektebi olarak bilinen Potira-Muhlio İlkokulu ise Fener’deki Rum okullarından bir diğeridir. Hakkında çok az bilgiye rastladığımız okul, “Fanari’den Fener’e Bir Haliç Hikayesi” kitabının yazarı Orhan Türker’e göre 1898 yılında Fener’deki Potira ve Muhlio ilkokullarının birleştirilmesi ile Potira-Muhlio İlkokulu olarak eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunmuş, 1930 yılında ise öğrenci azlığı sebebiyle kapanmıştır. Fener Rum Erkek Mektebi’nin kapanmasının ardından az sayıdaki öğrenciler eğitimlerine Patrikhane’nin bulunduğu cadde üzerinde yer alan Maraşlı Rum İlkokulunda (1901 yılında kurulan ve yakın zamana kadar eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunan okul, öğrenci sayısındaki düşüş sebebiyle kapanmıştır) devam etmiştir.
Potira-Muhlio İlkokulu’nun konumu, Muhliotissa Kilisesi ile Ioakimion Rum Kız Lisesini kesen sokakta, her iki yapının da çapraz hizasındandır. Kaynaklarda okulun adına Fener Rum Erkek Mektebi olarak da rastlamak mümkündür. Jacques Pervititch tarafından 1929 yılında hazırlanan haritada okula Fener Rum Erkek Mektebi adıyla yer verilmiştir. Haritada ayrıca hem Ioakimion Rum Kız Lisesi’ni hem de Fener Rum Erkek Okulu’nu da görmek mümkündür.
Geçmişin yaşam barından mekanları şimdilerde her ne kadar terk edilmiş ya da farklı şekillerde kullanılıyor olsa da bu mekanlarda varlığını sürdüren izler sayesinde hatırlayan imgelere rastlamak mümkündür. Bu izleri görebilmek için ise arkeolojik bir bakışa ihtiyaç vardır. Bu arkeolojik bakışı Georges Didi-Huberman şöyle tanımlamaktadır: “Şeylere arkeolojik bakış açısından bakmak, şu an gördüklerimizi, geriye kalanları, yok olduğunu bildiklerimizle kıyaslamaktır.” Huberman’a göre böylesi bir bakış, şeylerin saklı mekanlarından ve mazilerinden bize bakmalarını sağlar. Hatırlayan imgeye kimi zaman Ioakimion Okulu’nun duvarlarında karşılaşılan sıva dökülmeleri ile malzeme ve yüzey kayıplarının altından, çatlaklarından sızan zaman katmanlarında, kimi zaman da yıkıma rağmen Fener Rum Erkek Mektebi’ne güçlü kökleri ile sıkıca tutunan, yıkıntı mekanlarda kendiliğinden ortaya çıkan “ruderal” denen “yabani otlarda”, “evcilleştirilemeyen” fakat bir “ev arayışında olan” bitkilerde rastlamak mümkündür. Bu yüzey kalıntıları, artıkları ise zorunlu göçün, yerinden edilmenin imgesi, tanıklarıdır.
Kaynakça: Georges Didi Huberman, Kabuklar, çev. Elif Karakaya, Lemis Yayın, İstanbul, 2017. Orhan Türker, Fanari’den Fener’e Bir Haliç Hikayesi, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2001. Salt Araştırma, Jacques Pervititch’in Harita Arşivi, Plan d’assurances. Fener. Corne d’Or. No: 25. Katerina Markou, “Türkiye’de Azınlık Eğitimi Sistemi Çerçevesinde İstanbul Rumlarının Eğitimi” İstanbul Rumları: Bugün ve Yarın içinde, Zoğrafyan Lisesi Mezunları Derneği, 2006; yayıma hazırlayanlar: Foti Benlisoy, Anna Maria Aslanoğlu, Haris Rigas, İstos yayın, İstanbul, 2012. Özlem Karslı, İstanbul’da Rum Liseleri ve İoakimion Rum Kız Lisesi Restorasyon Projesi, yayınlanmış yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2006. Özel Fener Rum Ortaokulu ve Lisesi internet sayfası: https://fenerrumlisesi.k12.tr/tarihce/ son erişim: 17 Şubat 2024.
