Khorenyan Ermeni Okulu (Horenyan Mektebi)
Balat’ın Ayvansaray Mahallesindeki Khorenyan Ermeni Okulu (Horenyan Mektebi) iki yüzyılı aşkın bir tarihe sahip. Mülkiyeti yanı başında yer alan Surp Hraşdagabet Ermeni Kilisesi Vakfı’na ait olan Khorenyan Okulu 1816 yılında, başlangıçta yetimhane olarak kullanılmak üzere inşa edildi. İstanbul’da kız çocukları için kurulan ilk yetimhane olma özelliğini taşıyan yapının arazisinde yapılan ek inşaatlarla birlikte okul, 1862-1865 yıllarında Kilise’ye tütsü üreten bir imalathane olarak da kullanıldı.
Khorenyan Okulu’nda eğitim öğretim faaliyetleri giriş kapısında yer alan yazıtta da belirtildiği üzere 1866 yılında başladı. İlkokul seviyesinde eğitim veren okulun, başlarda öğrenci sayısı 80 iken 1920’li yıllara gelindiğinde öğrenci sayısı 550’ye ulaştı. Öğrenci sayısındaki bu denli artışın en büyük sebebi ise o yıllarda köylerden İstanbul’a getirilen yetim Ermeni kız çocuklarının Khorenyan Okulu’nda eğitim almasıydı. Okul, 1925 yılında geçirdiği yangın sebebiyle eğitime bir süre Surp Hraşdagabet Ermeni Kilisesi’nde devam etmek zorunda kaldı. Sonrasında yaşanan kaynak sıkıntıları ve zorunlu göçler sebebiyle öğrenci sayılarındaki azalma, okulun akıbetini de belirledi. Öğrenci sayısı 1977 yılına gelindiğinde 4’e kadar düşünce Khorenyan Okulu eğitim öğretim faaliyetlerine tamamen son vermek zorunda kaldı.
Khorenyan Okulu, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından “birinci derece tarihi yapı” olarak kabul edilmesine rağmen “metruk” bir yapı olarak varlığını sürdürüyor. Eğitim öğretim faaliyetlerine son vermek zorunda kaldığı 1977 yılından sonra okul, Kilise Vakfı tarafından tütün deposu ve sonrasında sabun fabrikası olarak kiralandı fakat yapının varlığının korunması sağlanamadı. Yapı, 1995 yılında geçirdiği ikinci büyük bir yangından sonra tamamen kaderine terk edildi. Bu büyük yangın sonrasında “âtıl” bir halde kalan Khorenyan Okulu, farklı amaçlarla kullanılmaya devam eden bir mekân olmayı ise sürdürdü. Okulun geniş bahçesi Mehtap Yazlık Sineması ve benzer akıbete sahip başka mekanlardan da aşina olunacağı üzere otopark olarak kullanıldı. Bir dönem evsizlere de ev sahipliği yapan mekân, şimdiler ise atık kâğıt toplayıcıları tarafından depo olarak kullanılmakta. Hem mekânsal hem de bu mekânda ikamet eden özneler bağlamında Khorenyan Okulu, iç içe geçen çok katmanlı bir kırılganlıktan izler taşıyor. Okul, Balat’ın geçmişte ve bugün hala devam eden yıkımına, sosyal, kültürel ve toplumsal değişimine “tanıklık” etmekte.
Balat’ın İstanbul Ermenileri tarihi açısından ayrı bir önemi var. İstanbul’un fethi sonrasında dönemin Osmanlı İmparatorluğu’nun iskân politikaları sonucunda Anadolu’dan göç ettirilen Ermenilerin yerleştirildiği Kumkapı, Samatya, Yenikapı, Narlıkapı, Edirnekapı gibi semtlerden biri olan Balat, Osmanlı dönemi boyunca Ermenilerinin İstanbul’da yaşadığı ilk yerleşim yerlerinden biri. Başka bir kaynağa göre ise Balat Ermenilerinin önemli bir kısmının geçmişi 1474 yılında Kefe’den (Fedosia, Kırım) göç ettirilerek Balat’a yerleştirmelerine dayanıyor. Balat ve çevresinin özellikle İstanbul’un fethinin ardından farklı kültürlerden, coğrafyalardan göç ettirilen topluluklardan oluştuğu biliniyor.
Balat’ta, farklı kültürlerin bir arada yaşayarak oluşturdukları heterotopik bu kent mekânı ise farklı şiddet olayları sebebiyle yıkıma uğradı. Ermeni Tehciri, Varlık Vergisi (1942) ve 6-7 Eylül Pogromu (1955) ile yaşanan zorla yerinden edilmeler, mülksüzleştirmeler sonrasında Balat bu yapısını neredeyse tamamen kaybetti. Balat’ta özellikle 2006 yılında kentsel dönüşüm adıyla başlayan “soylulaştırma” süreci ise Balat’ın bu yapısını korumadığı, tekrardan ortaya çıkarmadığı gibi burada ikamet eden farklı kırılganlıklara sahip özneleri tehdit etmeye devam ediyor.
Kaynak; 1. Zeynep Ahunbay, İclal Dinçer, Çiğdem Şahin (editörler), Neoliberal Kent Politikaları ve Fener-Balat-Ayvansaray: Bir Koruma Mücadelesinin Öyküsü, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2016. 2. Vartan Artinian, Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2004. 3. Davut Kılıç, Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dinî ve Siyasi Mücadeleler, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ankara, 2000. 4. Diana Yayloyan, Mete Ulutaş, Leon Aslanov, “Ermeni Balat’ın Hafızasının İznini Sürmek: Khorenyan Okulu ve Surp Hraşdagabet Kilisesi”, Balat: Living Together/Birlikte Yaşamak içinde s.118-173; Kolektif monograf, Tigran Amiryan, Sona Kalantaryan, Gizem Kıygı (hazırlayanlar), CSN Lab., Erivan, 2022. 5. Hrant Dink Vakfı, KarDes Uygulaması Khorenyan Mektebi bilgi notu. Son erişim tarihi 17.12.2023. 6. Gazete Sabro: https://www.gazetesabro.org/2023/01/03/207-yillik-ermeni-okulu-curumeye-birakildi/. Son erişim tarihi 17.12.2023.
